Voorzittershamertje van kapitein Hendrik Bos

12/02/2021

Soms kom je in Purmerend dingen tegen waarvan je denkt, hé wat leuk, dat wist ik niet. Regelmatig plaatsen we op deze site een artikel uit het boek Terugblikken, verhalen over de stad en haar bewoners, van Piet Jonker, redacteur/fotograaf van weidevenner.nl. Deze keer: Het voorzittershamertje van kapitein Hendrik Bos.

In 1954 vindt stadsarchivaris Schulting op de zolder van het stadhuis aan de Kaasmarkt een half vergane doos met daarin een met zilver versierd houten hamertje. Het is helaas niet helemaal compleet meer, dus wordt het naar buurman Koopman gebracht voor reparatie. Die ziet meteen dat het een bijzonder werkstuk is en een paar maanden later vindt Schulting een stoffige map met de archiefstukken waaruit blijkt waar het hamertje vandaan komt.                                                                              

In de ‘Vergadering van heren Burgemeester, Wethouders en Raden der Stad Purmerende, op elf september 1833’, presenteert burgemeester De Vries ‘ene presidiale hamer’, gemaakt van hout afkomstig van de Z.M. Kanonneerboot No. 2, die door commandant Jan Carel Josephus van Speijk onder het uitspreken van de onsterflijke woorden ‘dan liever de lucht in’ op 5 februari 1831 (190 jaar geleden) bij Antwerpen wordt opgeblazen. Het stukje hout wordt aangeboden door kapitein Hendrik Bos van het fregatschip De Diligence. Volgens Bos was hij getuige van het ontploffen van de kanonneerboot en heeft hij een stuk hout opgevist van de stuurhut die vroeger vaak van ebbenhout werd gemaakt.

Altijd bij archief
Er wordt tijdens de vergadering een officiële acte van identiteit opgemaakt, waarin kapitein Bos verzoekt ‘dat de hamer immer bij de voorzitter van den Stedelijke Raad mag worden gebezigd en voor alle de leden, als een waardig aandenken, aan de zoo voorbeeldeloze vaderlandsliefde van den jeugdige held Van Speijk strekken mag’. Na toezegging van de burgemeester dat de acte van identiteit bij het archief zal worden gedeponeerd, en hartelijke dankbetuiging van Bos ‘aan den Heer Voorzitter uitgebracht hebbende’ gaat de raad over tot de orde van de dag. Of de hamer inderdaad wordt gebruikt of al snel naar de zolder verhuist, is niet bekend.

Nut van ‘t Algemeen
In hetzelfde jaar houdt het door ds. Jan Nieuwenhuis in 1789 opgerichte Waterlandsche Departement tot Nut van ’t Algemeen op 7 maart een vergadering in Buiksloot. Er is al een paar keer om een nieuwe voorzittershamer gevraagd en tijdens deze vergadering brengt de secretaris trots ‘ene presidiale hamer’ ter tafel die ‘voor een Hollands hart onschatbare waarde bezit’. En jawel, ook deze hamer is gemaakt van een stukje hout afkomstig van de boot van Van Speijk, aangeboden door dezelfde kapitein Hendrik Bos. ‘De verzekering, daarvan zulke bescheiden van echtheid te willen overleggen, als het Bestuur des Departements slechts zou kunnen of willen verlangen, ja, dit zelfs met solemneelen eede te willen bekrachtigen’, aldus Bos, is voor het bestuur overtuigend genoeg om aan te nemen dat het hout inderdaad afkomstig is van de boot van Van Speijk. J. van der Plaat, een van de aanwezige leden, is zo ontroerd dat hij tijdens de vergadering een zelfgeschreven dankgedicht door een ander moet laten voorlezen:

Gedicht
‘Zoo min de Boschman dacht bij ’t vellen van den eik, Dat daarvan worden zou een boot voor Held van Speijk. Zoo min dacht ik, toen ik, in deze kamer, Verleden maand het voorstel tot een hamer, zoaals dees Waarvan het hout gevoerd werd door een Amstel wees. Dit hout, een deel der boot des Helds – wat is er van geworden? Een hamer, die ons roepen zal tot orden. Wij danken den eedlen Bos, die ’t hout ons schonk. Met reen, waarderen wij ’t geschenk tot Nut van ’t Algemeen’.

Rekening
Het hamertje van Nut van ’t Algemeen is versierd met zilver en voorzien van de tekst: ‘Van Speijk hij is onsterfelijk 5 feb 1831’ en ‘Departement Waterland zijn wrak den naneef heilig’. De hamer ligt in een mahoniehouten foedraal, met rood en zwart pluche. De kosten voor fabricage zijn ook niet mis, Bos presenteert de door hem betaalde rekening erbij.  ‘Uitgaaf aan den draaijer, zilversmid en timmerman voor foedraal f 37,50. Twee comparitien vragten en ontgelden den Van Speijk’s hamer betreffende f 5,-‘. Er zijn veel lovende woorden voor kapitein Bos die ‘door noodlottige tijdsomstandigheden en het verraderlijk embargo der Engelsche willekeur op onze bodems’ niet kan uitvaren en daardoor helaas aan wal moet blijven, waar hij vanwege zijn edelmoedige aanbod wordt benoemd tot erelid en opgenomen in ‘onzen kleinen kring.’

Spoorloos
De hamer van ‘t Nut van ‘t Algemeen verkeert, na 190 jaar, nog in goede conditie, maar de Purmerendse hamer is helaas spoorloos verdwenen. In 1960, tijdens de PM550-feesten, krijgt burgemeester R. Kooiman tijdens de raadsvergadering op 8 juli namens de gemeenteraad een nieuwe voorzittershamer aangeboden door wethouder Lieuwen. Die overhandigt het geschenk met de wens: “Dat het u en ons gegeven mag zijn aan de geschiedenis van deze stad een periode toe te voegen, waarvan latere geslachten zullen zeggen dat het een goede was.” Deze hamer doet vijftig jaar, tot de PM600 feesten, dienst. Bij zijn aantreden in Purmerend krijgt de nieuwe burgemeester Don Bijl een nieuwe voorzittershamer aangeboden, waar hij overigens zelden of nooit gebruik van maakt.

Willem Eggert
Of de stukjes hout echt van de kanonneerboot No.2 afkomstig zijn of dat kapitein Hendrik Bos 190 jaar geleden een slimme manier bedenkt om zich onder de notabelen te begeven, zal waarschijnlijk nooit bekend worden. Commandant Jan van Speijk wordt na zijn heldendaad begraven in de Nieuwe Kerk in Amsterdam. Net als Willem Eggert, de grondlegger van de stadsrechten- en feesten in Purmerend.