Geen Herdenkingstocht naar Monument Jaagweg

01/05/2021

Onderdeel van de jaarlijkse Dodenherdenking in Purmerend is de Herdenkingstocht naar het gedenkteken aan de Jaagweg. Op deze plek werden A.J.J. Breetveld uit Tiel, J.P. Schipper uit Amsterdam en K. de Graaf uit Den Haag op 15 december 1944 doodgeschoten. Vanwege de coronamaatregelen kan ook dit jaar de tocht helaas niet plaatsvinden. Er wordt wel een krans gelegd en de plechtigheid wordt uitgezonden door RTV Purmerend. Piet Jonker, redacteur van weidevenner.nl, heeft er een artikel over geschreven.

Tijdens de Hongerwinter van 1944 liggen vijfhonderd balen suiker voor de fabricage van gecondenseerde melk opgeslagen op de zolder van melkfabriek Hollandia aan de Jaagweg. Er is een enorm gebrek aan alles en zelfs ‘op de bon’ is geen suiker meer te krijgen. Om de Duitse Wehrmacht te bevoorraden krijgt de fabriek opdracht vanuit het hoofdkantoor om vierhonderd balen suiker te verschepen van Purmerend naar Vlaardingen. Het moet in het geheim gebeuren om eventuele aanslagen van het verzet te voorkomen. Er wordt op het laatste moment gekozen voor een andere boot en de route gaat niet zoals gebruikelijk via Amsterdam, maar via Zaandam naar Vlaardingen. Hoewel slechts enkele mensen op de hoogte zijn, weet het verzet precies wat er gaat gebeuren. Aangekomen in Zaandam vertellen als belastingambtenaren verklede verzetsmensen de kapitein dat er van alles mis is met de vervoerspapieren en het schip wordt met lading en al in beslag genomen. De Duitsers zijn furieus en vinden de boot leeg terug in een houtloods.

Levensgevaarlijk
Gezien de enorme honger en voedselschaarste wordt besloten ook de rest van de suiker in Purmerend weg te halen en te verdelen onder ziekenhuizen, bejaardentehuizen, tbc- patiënten en scholen. Portier Huisenga zit in het complot en hij vertelt waar de juiste sleutels hangen en geeft alle inlichtingen die de verzetsmensen nodig hebben om ongezien binnen en weer weg te komen. Het is een zwaar, riskant en levensgevaarlijk karwei, waarvan niemand de afloop kan voorspellen. Haast is geboden, want de Duitsers zijn van plan zelf de suiker weg te halen voor eigen gebruik. Op 9 december besluit men het erop te wagen. Om de portier niet verdacht te maken, wordt hij losjes vastgebonden en op een plek neergelegd waar hij snel zal worden gevonden. Twee Duitse soldaten die onverwacht melk komen halen, worden door verzetsmensen in politie uniform netjes afgewimpeld en gaan verder. Dirk Ranzijn brengt de balen suiker met de melkwagen van Willem van Wees naar verschillende schuilplaatsen in en rond Purmerend. De melkwagen is verborgen in de garage van Jorritsma aan de Breedstraat en daar gaat het al bijna mis. Het opstarten van de generator maakt nogal lawaai en net op dat moment lopen er Duitse soldaten langs. Dirk Ranzijn en z’n maat liggen met bonzend hart onder de auto en horen het tikken van de ijzeren plaatjes onder de soldatenlaarzen in de verte verdwijnen. De Duitsers hebben gelukkig niets in de gaten.

Avondklok
De volgende ochtend wordt de portier gevonden en de diefstal ontdekt. De SS besluit wraak te nemen en laat op 15 december drie verzetsmannen uit de gevangenis aan de Weteringschans in Amsterdam naar Purmerend brengen. De politie, waaronder de agenten Baan en Goeverneur, moet getuige zijn van de executie en uitgehongerde mensen die aardappelen, melk of bonen uit de polder hebben gehaald en lopend op weg zijn naar Amsterdam om voor de avondklok nog binnen te zijn, op afstand houden. De melkboot die vanuit Amsterdam taptemelk komt halen bij Hollandia, wordt opgewacht bij de steiger en de bemanning, waaronder Kees Bakker, Maarten Horsmeyer, Kees Appel en Henk Wessel, worden door de agenten naar de achterzijde van de fabriek gestuurd. Vanuit de smederij zijn ze, samen met onder andere Piet Zuidewind, getuige van het vreselijke gebeuren.

Massagraf
De drie gevangenen komen elk in een aparte auto aan en worden geboeid door een SS’er voor het hek op de dam geplaatst. Vrijwel onmiddellijk worden ze doodgeschoten. De Duitsers vertrekken meteen richting Amsterdam en de hevig geschrokken mannen die gedwongen moesten toekijken, brengen de lichamen met een melkwagen naar de aula van het Stadsziekenhuis. Als ze de volgende dag komen kijken wat er verder moet gebeuren, zijn de lichamen verdwenen. Later wordt bekend dat ze ’s nachts zijn opgehaald door de voor de Duitsers werkende begrafenisondernemer Bleekemolen uit Amsterdam en door hem zijn begraven in een massagraf in de duinen bij Overveen. Na de oorlog zijn de daar gevonden slachtoffers geïdentificeerd en herbegraven. Jacob Schipper en Klaas de Graaf krijgen een laatste rustplaats op de Eerebegraafplaats in Bloemendaal. Op deze begraafplaats liggen 370 mannen en één vrouw (Hannie Schaft). Waar Antonie Breetveld is herbegraven is niet bekend, maar zijn naam staat wel op de Erelijst van gevallenen 1940-1945.

Monument
De plek van de executie (Wezenland, een stuk weiland naast de melkfabriek) is eigendom van het Nederlands Hervormde Weeshuis. Het bestuur stelt de plek beschikbaar voor een gedenkteken en geven architect Jan Plas opdracht een monument te ontwerpen. Het worden drie zuilen met de namen van de omgekomen mannen met daarvoor een offerplaat voor bloemen. Aan de vooravond van de bevrijdingsfeesten in 1945 wordt het monument onthuld. Onder de vele belangstellenden zijn burgemeester mr. R. Kooiman, ir. J. Bellaart Spruijt, districtscommandant van Waterland, en een bataljon van de Binnenlandse Strijdkrachten. Ook nabestaanden van de slachtoffers zijn bij de plechtigheid aanwezig.  

Dit jaar helaas geen Herdenkingstocht en kranslegging met publiek, maar dit gedenkteken voor drie mannen, doodgeschoten uit wraak, met als opschrift: ‘Nederland gedenk uw doden en vergeet nooit het offer dat zij voor u brachten’ is altijd een plek om bij stil te staan.